یادداشت سیامک امیری، کارشناس حوزه منابع آب؛

به گزارش شبکه خبری آب ایران، در یادداشت سیامک امیری کارشناس حوزه منابع آب آمده است: برای درک هرچه بهتر مفهوم نیاز زیست محیطی لازم است با مفهوم حوضه آبریز و تالاب آشنا شویم.

یک حوضه آبریز (Watershed basin) به مساحتی از زمین گفته می‌شود که اطراف آنرا ارتفاعات در برگرفته و لذا رواناب  (Runoff) حاصله از بارندگی روی این سطح در گودترین نقطه آن تمرکز پیدا کرده و از نقطه‌ای که پائین‌ترین ارتفاع را دارا می‌باشد از حوضه خارج می‌شود. به این نوع از حوضه‌های آبریز حوضه باز گفته می‌شود.

حال اگر رواناب سطحی در حوضه به طور طبیعی به نقطه واحدی به نام نقطه تمرکز هدایت شود و این نقطه تمرکز داخل حوضه قرار گرفته باشد، آن را حوضه بسته گویند، مانند کویر مرکزی ایران که سلسله ارتفاعات اطراف آن یک حوضه مسدود بزرگ را به وجود آورده‌اند. در حوضه‌های بسته رواناب از حوضه خارج نمی‌شود و عموما در محلی که اصطلاحاً به آن تالاب گفته می‌شود، جمع می‌شود.

تالاب بخشی از خشکی است که به صورت طبیعی و یا مصنوعی از آب‌های شور یا شیرین پوشیده می‌شود. تالاب‌ها حداکثر عمق کمتری نسبت به دریاچه‌ها و دریاها دارند و گاهی فصلی و گاهی هم دائمی هستند.

همانطور که از نام تالاب مشخص است، تداوم حیات آن همیشه بسته به وجود آب با کمیت و کیفیت مناسب است، لذا نخستین اقدام لازم برای حفاظت و مدیریت جامع حوضه آبریز تالاب‌ها، اطلاع از میزان حداقل آب مورد نیاز یک تالاب براى تداوم حیات و حفظ کارکردها و خدمات آن برای جوامع بشری و تنوع زیستی وابسته به آن است.

به عبارت دیگر مهمترین مؤلفه حفظ ارزشها و خدمات تالاب، محاسبه میزان نیاز آبى زیست محیطى آن در قالب مدیریت یکپارچه منابع حوضه آبریز و تأمین آن برای تالاب است. اغلب تالاب‌ها چه دائمی و چه فصلی، محل زیست موجودات زنده آبزی و یا پرندگان مهاجر هستند.

اکوسیستم‌های مختلف با توجه به خصوصیات پایه و اجزاء تشکیل دهنده به آب به عنوان یکی از مواد اولیه نیازمند هستند. نقش آب در اکوسیستم‌ها از دوجنبه قابل بررسی است. از یک سو آب در فرایندهای طبیعی و پایه ارگانیسم‌ها مورد نیاز می‌باشد و از سوی دیگر از لحاظ زیستگاهی دارای نقش مهمی است.

در مباحث مربوط به تامین نیاز (حقابه) زیست محیطی هر دو جنبه کارکرد آب مورد نظر قرار می‌گیرد ولی غالبا کارکرد زیستگاهی آن نقش مهمتری را ایفاء می‌کند.

در واقع اکوسیستم‌های آبی یکی از حقابه‌بران دائمی و ثابت منابع آبی هستند، ولی در جهت تعیین این نیاز یا حقابه زیست محیطی شناخت کافی از اکوسیستم‌های آبی لازم است. در واقع باید بهینه‌ترین آب مورد نیاز اکوسیستم‌ها را شناخت و جهت حفظ حیات اکوسیستم در تالاب نسبت به تامین آن اقدام کرد.

با توجه به مطالب فوق، حقابه زیست محیطی حداقل میزان جریان آبی است که باید در یک رودخانه، تالاب یا یک حوضه ساحلی وجود داشته باشد تا بتواند تمامیت، بهره‌وری و در نهایت بقای آن اکوسیستم را تضمین کند.

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران قوانینی وجود دارد که مرجع تعیین نیاز آبی زیست محیطی و همچنین مسئول تامین آن را مشخص می‌کند.

در ماده ۲ قانون حفاظت، احیاء و مدیریت تالاب‌های کشور مصوب سال ۱۳۹۶ گفته شده که سازمان حفاظت محیط زیست مکلف است نیاز آبی زیست محیطی تالاب‌ها را تعیین و وزارت نیرو مکلف است ضمن تدوین و اجرای برنامه مدون نسبت به تخصیص و تامین آن اقدام کند.

همچنین در ماده ۲۵ قانون هوای پاک مصوب بیست و پنجم تیرماه ۱۳۹۶ گفته شده که سازمان حفاظت محیط زیست مکلف است با همکاری وزارت نیرو نیاز آبی زیست محیطی رودخانه‌ها، تالاب‌ها ، خور‌ها، دریاچه‌ها و زیست‌بوم‌ها را تعیین و وزارت نیرو متناسب با شرایط ترسالی، عادی و خشکسالی نسیت به تخصیص حقابه موارد فوق اقدام کند.

در ماده ۴ آئین‌نامه جلوگیری از تخریب و آلودگی غیرقابل جبران تالاب‌ها مصوب سال ۱۳۹۷اشاره شده که وزارت نیرو به منظور تامین نیاز آبی محیط زیستی تالاب‌ها که توسط ستاد اعلام می‌شود، میزان سهم تالاب از ظرفیت‌های آبی حوضه آبریز را با کمیت و کیفیت مناسب و متناسب با شرایط اقلیمی مختلف با توزیع زمانی معین و در اولویت دوم پس از تامین آب شرب تخصیص می‌دهد که با همکاری دستگاه‌های ذیربط و نظارت سازمان حفاظت محیط زیست تامین می‌شود.

حال با توجه به قوانین اشاره شده نقش مهم و کلیدی نیاز آبی زیست محیطی در حفظ حیات زیست بوم تالاب‌ها که بعد از تامین آب شرب، در اولویت دوم قرار دارد، بیش از پیش آشکار شده است و وجود و تامین آن باعث حفظ محیط زیست و ادامه حیات اکوسیستم‌های آبی است.