چهارشنبه, 14 آبان 1404
کارشناس مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای اصفهان:
به گزارش خبرنگار شبکه خبری آب ایران، تغییرات سریع اقلیمی، مدت‌هاست که آسمان را خالی از ابر کرده است. اکنون انسان یک چشم به آسمان دوخته و چشم دیگرش را به انبان زمین خیره کرده تا با کَندن دلش آخرین ذخیرهای مایه حیات این کره خاکی را هم خودخواهانه به یغما ببرد. تداوم حیات به آب و حیاتِ آب به اصلاح رفتار انسان با این عنصر بی جایگزین وابسته است.
خالی شدن سفره‌های آبی زیر زمین که طی قرن‌ها قطره قطره جمع شده، هیولای فرونشست زمین را بیدار کرده است. سازمان ملل متحد که ۲۲ مارس هر سال را روز جهانی آب نام‌گذاری کرده تا به موضوعی خاص و مرتبط با این مایع زندگی‌بخش اختصاص دهد، در سال ۲۰۲۲ این روز را به سفره‌های آب زیر زمینی با شعار »آب زیرزمینی، آشکار نمودن پنهان» اختصاص داد.
فرونشست زمین در ایرانِ که دو سوم وسعت آن در مناطق خشک، نیمه‌خشک و بیابانی قرار دارد نیز به دلیل برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها، زبانه‌های آتشین می‌کشد و زمین که اکنون خشکیش از سطح به عمق هم رسیده زیر پای میلیون‌ها شهروند و خانه‌های مسکونی و هزاران بناهای تاریخی و سازه و تأسیسات کوچک و بزرگ و... روز به روز سست و بی بنیادتر می‌شود. هر آن انتظار این می‌رود که ناگهان زمین از شدت تشنگی و خشکی؛ دهان بگشاید و هر چه درآن است را به چشم برهم زدنی در خود فرو ببرد و ببلعد.
هرچند فرونشست زمین پدیده‌ای نوظهور به شمار نمی‌آید و جهان اولین فرونشست‌ها را حدود 100 سال پیش شناسایی و تجربه کرده است اما ایران اولین فروچاله‌ها را در دشت رفسنجان به سال 1346 یعنی 56 سال پیش مشاهده کرد. در این چند دهه نیز بسیاری از مناطق ایران درگیر و دستخوش این زلزله خاموش قرن می‌شود.
وزارت نیرو عزم خود را جزم کرد و با تدوین طرح بنیادین احیا و تعادل بخشی، راهی قانونی برای نجات آب برمی‌گزیند اما همچنان حلقه‌های چاه‌آب در اقصی نقاط ایران یکی یکی و به سرعت حفر و به همان سرعت توسط گروه گشت و بازرسی شرکت‌های آب منطقه‌ای مطابق قانون مسدود می‌شوند. وزارت نیرو برای نجات از این مخمصه گسترده و همه‌گیر با انعقاد قرارد داد با دیگر وزارتخانه چون آموزش و پرورش در بُعد آموزش و فرهنگ‌سازی و جهاد کشاورزی در ُبعد اصلاح الگوی کشت؛ سعی در کاستن از سرعت برداشت آبخوان‌ها می‌کند.
بر اساس آمار به دست آمده از مجموع ۶۰۵ دشت کشور ۳۰۰ دشت دچار بحران فرونشست شده‌اند طبق گزارش‌های رسیده هم اکنون ۱۴ استان ایران با این پدیده زیست محیطی روبرو شده‌اند. در این میان استان اصفهان به لحاظ وسعت مناطق درگیر با فرونشست، رتبه اول در کل کشور را دارد که به حادترین وضعیت ممکن رسیده است.
با «محمد سیاری» دکتری زمین شناسی و کارشناس مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای اصفهان در خصوص علت این فرونشست زمین در استان اصفهان به گفت‌وگو نشستیم.
محمد سیاری متولد سال ۱۳۶۱، دارای رتبه اول دوره‌های کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری زمین‌شناسی از دانشگاه اصفهان و عضو بنیاد ملی نخبگان است. وی تاکنون موفق به ارائه ۱۹ مقاله علمی پژوهشی ISI و نیز ۵ مقاله کنفرانسی شده است. سیاری ۱۳ سال در شرکت آب منطقه‌ای اصفهان به‌عنوان کارشناس مطالعات آب‌های زیرزمینی به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
ـ طبق آمارهایی که سازمان زمین‌شناسی ارائه می‌دهد و نیز براساس شواهد موجود، فرونشست زمین در استان اصفهان درکل کشور بالاترین نرخ را از آن خود کرده است؛ مهمترین دلیل به وجود آمدن این پدیده چیست؟ آیا علت را تنها در برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و به طبع مرگ آبخوان‌ها باید جستجو کرد؟
استان اصفهان به لحاظ وسعت مناطق درگیر با فرونشست، رتبه اول دارد ولی به لحاظ نرخ فرونشست، استان‌های دیگر نرخ‌های بالاتری برای فرونشست ثبت شده است. دقیقا، مهمترین عامل رخداد فرونشست، برداشت بی‌رویه و بیش از توان و حد تعادل از سفره‌های آب زیرزمینی است که بیلان منفی سالانه و در ادامه افت‌های تجمعی آبخوان‌ها را به همراه داشته است. عوامل دیگری نیز می‌تواند در بروز و کیفیت فرونشست موثر باشند؛ نظیر وجود سنگ بستر کارستی در زیر آبخوان آبرفتی، استخراج نفت و گاز از مخازن عمیق هیدروکربنی، عملکرد گسل و... است ولی همان‌طور که اشاره شد مهمترین و غالب‌ترین عامل افت شدید و مستمر سطح آب زیرزمینی است.
ـ براساس آخرین پایش دشت‌های استان اصفهان و تهیه اطلس فرونشست زمین، در حال حاضر وسعت پهنه‌بندی فرونشست استان اصفهان نسب به کل کشور و نیزکشورهای جهان چقدر است؟
اساسا برای اندازه‌گیری و پایش نرخ فرونشست دو روش متداول وجود دارد. یکی استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و بر اساس تداخل سنجی راداری و دیگری نصب GPS، در اصفهان از هر دو روش اندازه گیری‌هایی صورت گرفته است. بر اساس تداخل سنجی ماهواره‌ای که توسط سازمان نقشه‌برداری صورت گرفت و اطلس آن در سال ۱۳۹۷ ارائه شد، بیشترین نرخ فرونشست اصفهان در منطقه شرق اصفهان معادل ۱۷ سانتی‌متر در سال برآورد شده است. سازمان زمین‌شناسی نیز بر اساس داده‌های GPS بیشترین نرخ فرونشست اصفهان را ۱۸ سانتی‌متر در سال در شمال شهر اصفهان برآورد کرد.
برخی استان‌های دیگر نظیر فارس، کرمان، همدان و تهران نرخ‌های بالاتری از فرونشست دارند. در جهان بیشتر کشورهای درگیر با فرونشست، نرخ‌های پایین‌تری دارند. تقریبا ۵۰ درصد فرونشست‌های جهان با نرخ‌های کمتر از ۲ سانتی‌متر در سال مشخص می‌شوند و تنها ۳ درصد از این مناطق نرخ بالای ۲۰ سانتی‌متر در سال دارند که متأسفانه برخی مناطق ایران نیز در این دسته قرار دارند. به لحاظ میزان نرخ فرونشست در جهان، ایران در رتبه سوم قرار دارد.
ـ کدام بخش استان اصفهان با فرونشست جدی زمین روبه رو است؟ هر سال چقدر بر میزان رشد آن اضافه می‌شود و چرا؟
در استان اصفهان فرونشست به‌طور گسترده در دشت‌های مهیار شمالی، اردستان، کاشان، بادرود، گلپایگان، مورچه خورت، دامنه‌داران، اصفهان ـ برخوار، نجف آباد و مهیار جنوبی ـ دشت آسمان با نرخ های حدود ۸ تا ۱۸ سانتی‌متر در سال در حال رخداد است. دشت مهیار شمالی نیز اولین دشت استان اصفهان است که از اواخر دهه ۶۰ دچار فرونشست شده است. از لحاظ درجه خطر، به واسطه قرار گیری کلان‌شهر اصفهان در دشت اصفهان ـ برخوار، فرونشست در این دشت از حساسیت بالایی برخوردار است.
باید توجه داشت که کم و کیف فرونشست به غیر از میزان افت سطح آب زیرزمینی به ضخامت آبرفت و جنس رسوبات منطقه نیز بستگی دارد. همچنین با در نظر گرفتن اینکه پدیده فرونشست از نوع فرآیند تراکم است با پیشروی فرونشست و انجام تراکم خاک، به تدریج از نرخ آن کاسته می‌شود. این فرآیند تا جایی که تعادل برقرار شود ادامه پیدا می‌کند.
ـ وقتی سخن از فرونشست زمین به میان می‌آید، منظور این است که تنها بخشی از زمینِ یک دشت یا منطقه در عمق و ابعاد محدود دچار این فرونشستگی و به اصطلاح زلزله خاموش می‌شود یا این خطر در ابعاد بزرگتر به وسعت یک دشت یا یک منطقه نیز می‌تواند رخ دهد؟ آیا این فرونشست می‌تواند ناگهانی و در یک چشم بر هم‌زدن اتفاق بیفتد؟
در تعریف فرونشست، هر نوع پایین رفتن سطح زمین فارغ از مقیاس زمانی و مکانی فرونشست محسوب می‌شود. کم و کیف رخداد فرونشست کاملا تابع عوامل پیشران و خصوصیات زمین‌شناسی منطقه است. اگر فرونشست صرفا حاصل افت شدید سطح آب زیرزمینی باشد، طبیعتا دامنه فرونشست بسیار گسترده بوده و تا کل دشت می‌تواند توسعه یابد. معمولا اینگونه فرونشست‌ها تدریجی، مداوم و گسترده صورت می‌گیرند. اما اگر فرونشست ناشی وجود سنگ بستر کارستی در منطقه باشد و یا وجود سنگ بستر کارستی در منطقه از دیگر عوامل پیشران فرونشست باشد، ممکن است فروریزش‌های ناگهانی و موضعی نیز رخ دهد.
ـ شرکت آب منطقه‌ای استان اصفهان با اجرایی کردن «طرح ملی احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی» چه میزان موفق شد سالانه چاه غیرمجاز را مسدود و از برداشت بی‌رویه آب جلوگیری کند و نیز چه تعداد تجهیزات اندازه‌گیری روی چاه‌های مجاز نصب نماید؟
بر اساس داده‌های دفتر حفاظت و بهره‌برداری از سال ۱۳۸۶ تا تا آبان سال ۱۴۰۲، تعداد ۹۰۷۴ حلقه چاه غیرمجاز در استان اصفهان پر و مسلوب‌المنفعه شده است. حجم صرفه‌جویی از محل پرکردن چاه‌های غیرمجاز از سال ۱۳۸۶ تاکنون حدود ۲۱۶ میلیون مترمکعب است.
همچنین از سال ۱۳۸۷ تا سال ۱۳۹۵ تعداد ۳۸۹۶ کنتور هوشمند آب و برق نصب شده است. از سال ۱۳۹۶ تاکنون تعداد ۷۰۱۳ کنتور حجمی هوشمند الکترومغناطیس نیز در استان نصب شده است.
ـ نقش مردم و شهروندان اصفهان که از قدیم‌الایام یا صنعت‌گر بوده و یا به کار کشاورزی و باغداری مشغول هستند؛ در کاهش مصرف آب‌های زیرزمینی چیست؟
بی‌تردید آگاهی عمومی در خصوص دانش آبی و احساس مسئوولیت در قبال ذخایر آبی که از منابع با ارزش ملی کشور محسوب می‌شود که متعلق به نسل‌های آینده است، نقش بسزایی در رفتار عمومی و اجرای سیاست‌های کنترلی دارد. با توجه به اینکه بیشترین میزان مصرف آب زیرزمینی در زمینه کشاورزی است، طبیعتا و منطقا کاهش برداشت در این حوزه می‌تواند راه گشا باشد. این مهم جز با بازنگری کلی و اساسی در مدیریت تخصیص و مصرف آب‌های زیرزمینی با لحاظ نمودن معیشت کشاورزان میسر نیست.
ـ نخستین بار مردم اصفهان در سال ۱۳۷۹ شاهد خشک شدن رودخانه زاینده‌رود شدند و با خشک شدن دوره‌ای این رودخانه ۲٫۵ متر سطح آب پایین می‌رود این اتفاق در ایجاد فرونشست تأثیر مستقیمی دارد؟
رودخانه زاینده‌رود و انهار وابسته از دیرباز نقش مهمی در تغذیه آبخوان‌های منطقه داشته‌اند. قاعدتاً قطع این منبع تغذیه‌ای سبب تشدید فرونشست می‌شود. خشکاندن دوره‌ای رودخانه سبب کاهش راندمان تغذیه‌ای آبخوان نیز می‌شود. به این صورت که با هر بار بازگشایی رودخانه، بخشی از حجم آبی که می‌بایست در آبخوان نفوذ کند صرف اشباع نمودن بخش غی اشباع خاک (وادوز) تا رسیدن به آبخوان می‌شود. این آب پس از قطع جریان رودخانه در اثر تبخیر از دست می‌رود.
ـ سرانه مصرف آب شرب در اصفهان به ازای هر نفر کمتر از ۱۵۶ لیتر در ثانیه، یعنی کمتر از متوسط مصرف کشور که ۲۰۰ لیتر در ثانیه است؛ اما می‌بینم استان اصفهان همچنان نماد فرونشست زمین در ایران است؛ چرا؟
خیلی طبیعی است، چرا که بیشترین میزان برداشت و مصرف مربوط به حوزه کشاورزی و سپس صنعت است، نه شرب. استان اصفهان به لحاظ بارگذاری‌های صنعتی و کشاورزی نسبت به بضاعت آبی که در اختیار دارد همواره با چالش جدی روبرو بوده است.
ـ اگر خشکسالی همچنان به روند خود ادامه دهد و در الگوهای کشت و نیز مصرف و... در گونه‌های مختلف (شرب، کشاورزی، صنعتی و...) تغییر و اصلاحی صورت نگیرد و همچنان پهنه زمین در اثر بر داشت بی‌رویه از منابع آب زیر رمینی دچار دگردیسی شود، آیا این نصف جهان تاریخی و زیبا باید منتظر بزرگترین فرونشست قرن باشد؟
متأسفانه به این سمت پیش می‌رویم. چراکه علیرغم دانسته‌های گذشته و فعلی، روند کلی و سیاست های غالب در زمینه برداشت آب تغییر چندانی نکرده است. فرونشست به تعبیری انتقام طبیعت است. زمانی که ما به حقوق محیط زیست احترام نمی‌گذاریم و استحصال آب زیرزمینی را با معیار و میزان خود و به هر قیمتی پیش می‌بریم، طبیعت واکنش فوری نشان نمی‌دهد؛ اما زمانی که شروع به واکنش می‌کند، بدون هیچ‌گونه تخفیفی و به شیوه خود مجازات می‌کند. تنها راهکار جلوگیری از فرونشست، حفظ تعادل طبیعی در آبخوان‌ها است.
گفت وگو: نرگس ناظمی‌نیا
ادامه