یادداشت:

فرونشست زمین یکی از رویدادهایی است که در ایران به فراوانی مشاهده می‌شود. این پدیده که در اثر استخراج بی رویه از منابع آب زیرزمینی صورت می گیرد، در صورت نبود مدیریت صحیح می‌تواند خسارات جبران ناپذیری را برای مناطق مختلف ایجاد کند. شناسایی مناطق در حال فرونشست، برآورد سازوکار شکل گیری آنها، تعیین نرخ سالیانه رویداد و برآورد ویژگی های ژئوتکنیکی رسوبات در حال فرونشست نقش مهمی در مدیریت وکنترل این پدیده خواهند داشت. برای اولین بار در کشور این پدیده در منطقه رفسنجان توجه همگان را به خود جلب کرد. بررسی‌های سیستماتیک سازمان نقشه برداری کشور در راستای تکرار ترازیابی دقیق در طول جاده های کشور در سال 1384نشان داد که بخش هایی در جنوب تهران در طی سالهای 1374 تا 1382 دچار فرونشست گردیده اند.

پس از آن و با تصویب طرح بررسی مخاطرات ناشی از فرونشست زمین در استان های تهران، خراسان رضوی، کرمان، اصفهان و قزوین در دولت و مجلس شورای اسلامی، انجام بررسی های تکمیلی به سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور سپرده شد. بررسی ها تاکنون نشان داده که برداشت بی رویه آب های زیر زمینی در چند دهه گذشته به دلیل رشد جمعیت و خشکسالی های چند سال اخیر به همراه احداث سدها و حفر چاه های غیرمجاز، سبب کاهش شدید و بدون بازگشت منابع آب زیرزمینی و همچنین توسعه و تشدید آن شده است.

مناطق شهری به سبب تراکم جمعیت، وجود ساختمان ها و شریان های حیاتی به طور ویژه در برابر فرونشست زمین آسیب پذیر هستند. این پدیده می‌تواند به خیابان ها ، پل ها و بزرگراه ها آسیب وارد آورده و سازه های مهمی مانند: پالایشگاه، نیروگاه، فرودگاه، تأسیسات گاز را تهدید نماید و همچنین کارآیی خطوط آبرسانی، نفت، بنزین، گاز و فاضلاب را مختل کرده، به پی ساختمان ها آسیب رسانده و موجب ترک خوردگی آنها گردد. خطوط راه آهن، سدهای خاکی، تصفیه خانه ها و کانال های آبیاری در این شرایط از آسیب پذیری بیشتری برخوردارند. برخی از اثرات برداشت بی رویه از منابع آب های زیرزمینی در ناحیه فرونشست زمین عبارتند از:  افت سطح آب زیرزمینی، کسری مخزن، افزایش درصد تهی شدگی سفره، افزایش شواهد فرونشست زمین، تغییر در میزان هدایت هیدرولیکی و افزایش تعداد کف شکنی و بریدگی لوله جدار چاه ها.

در ایران نیز با توجه به بهره برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی پدیده ی فرونشست در بسیاری از مناطق گزارش شده است. از آنجا که ایران در منطقه ای کم آب و بطور تقریبی خشک قرار دارد؛ میزان آب های سطحی و ریزش های جوی کم بوده و در بسیاری از نقاط با حفر چاه و قنات سعی شده آب مورد نیاز از سفره های زیر زمینی تامین گردد. در نتیجه با برداشت بی‌رویه از این منابع، به تدریج سطح آب زیرزمینی پایین رفته و در ادامه منجر به فرونشست زمین شده است.

سازمان زمین شناسی کشور به عنوان مسئول بررسی مخاطرات زمین شناسی کشور، بررسی ها و اندازه گیری هایی را در نقاط مختلف انجام داده است. اولین گزارش این سازمان در سال 1377 در رابطه با فروچاله اختیار آباد کرمان تهیه شده و در دشت کبودر آهنگ و فامنین استان همدان نیز فروچاله های متعددی دیده شد. در ادامه کارشناسان سازمان زمین شناسی کشور در سال 80 تا  81 بررسی های جامعی راجهت بررسی سازوکار فرونشست ها و خطرات ناشی از آنها انجام دادند.

بررسی های دور سنجی در سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور تا کنون محدوده و نرخ فرونشست دشت های تهران-شهریار، ورامین، قرچک، ایوانکی، گرمسار، کرج، هشتگرد، قزوین، اصفهان،کاشان، مهیار، گلپایگان، مشهد، نیشابور، کاشمر، تربت حیدریه، رفسنجان، زرند و کرمان را مشخص کرده که در بین آنها دشت های رفسنجان و کاشمر با نرخ سالیانه 30 سانتی متر بیشترین نرخ را داشته اند .

با توجه به افت شدید سطح سفره های آب زیرزمینی در حدود 230 دشت از 609 دشت کشور و از سوی دیگر وجود لایه های آبدار ریز دانه در بسیاری از این دشت ها، پیش بینی می شود که حداقل در حدود 40 درصد از دشت های کشور، پدیده فرونشست با نرخ و وسعت متفاوت وجود داشته باشد. تاکنون با استفاده از روش تداخل سنجی رادار (InSAR) ، محدوده و نرخ فرونشست در دشت های 5 استان کشور شامل استان های تهران، خراسان رضوی، قزوین، کرمان و اصفهان مشخص گردیده است و حدود 100 فروچاله در ایران شنا سایی شده که بیشترین تعداد آنها در ا ستان همدان و بزرگترین آنها در اختیار آباد کرمان قرار دارند.  سازمان زمین شنا سی و اکتشافات معدنی کشور همچنان در حال شناسایی پهنه های دارای پدیده فرونشست و مطالعات تکمیلی در این زمینه می باشد.

یکی از پروژه های پانزده گانه طرح احیا و تعادل بخشی پروژه "پهنه بندی و بررسی مخاطرات ناشی از فرونشست زمین در 609 محدوده مطالعاتی" است که در این راستا هماهنگی های لازم با سازمان زمین شناسی به عمل آمده؛ ولی متاسفانه به دلیل محدودیت اعتبارات طرح، عملیات اجرایی در این خصوص انجام نشده است.

مخلص کلام اینکه فرونشست زمین می تواند معضل بزرگی برای نسل های آینده باشد. پدیده ای که به دست بشر دیروز و امروز رخ داده و دود آن به چشم نسل های بعدی خواهد رفت و تنها دوست داران طبیعت و کسانی که حمایت از مادر زمین را وظیفه انسانی خود می دانند؛ به دنبال راهکارهایی برای حل این معضل هستند و صد البته که تنها با فکر و اندیشه و یا تلاش عده ای معدود نمی توان به راه حلی اساسی برای این مشکل رسید. تک تک انسان هایی که بر روی کره زمین زندگی می کنند، از هوای آن تنفس می کنند، از آب آن می نوشند و از مواهب  آن بهره مند می شوند؛ می توانند با اقدام هایی هر چند کوچک مرحمی بر زخم های نشسته بر روی زمین باشند.