یادداشت؛

 ضمن احترام به دغدغه‌های زیست‌محیطی و آگاهی از اهمیت فراوان موضوع محیط‌ زیست و تقدیر از فعالیت‌های فعالان دخیل در این امر مهم (فعالان آگاه و متخصص) مطالبی تحت عنوان «سد چم‌شیر فاجعه‌ای بدتر از گتوند» در روزنامه «شرق» به چاپ رسیده و در پلتفرم‌های مختلف فضای مجازی تکثیر شده که مطالعه‌ چندباره آن، تنها و تنها زمینه دلسردی و تأسف فعالان حوزه مهندسی و دانشگاهی را فراهم می‌نماید.
از گیاه‌شناس متخصصی که در زمینه تخصص خود از قرار فعالیت‌های ارزشمندی انجام داده، انتظار نمی‌رود که بر اساس گفت‌وگوی کوتاهی با فردی مجهول‌الهویه و رؤیت مستنداتی که حاضر به تحویل و ارائه آنها نیست (برخلاف عرف شخصیت‌های دانشگاهی که هیچ مطلبی را بدون ذکر مرجع در مقاله خود درج نمی‌کنند) و به‌دنبال گشت‌زنی احتمالا چندساعته، نتیجه‌گیری کند که نتایج 27 سال مطالعه‌ زمین‌شناسی و منابع آب و‌... انجام‌شده توسط بخش عمده‌ای از بضاعت علمی کشور شامل بیش از هفت مؤسسه بزرگ دانشگاهی و مهندسین مشاور (از‌جمله مؤسسه تحقیقات آب دانشگاه محل کار ایشان)، اشتباه بوده و طی دو روز مانند فیثاغورس (احتمالا منظور نگارنده مقاله ارشمیدس بوده باشد!) با فریاد «یافتم! یافتم» چیزهایی را در مراحل پایانی اجرای طرح دریابد که کلیه یافته‌های مستند و علمی سه دهه تلاش این گروه بزرگ علمی با تخصص‌های متعدد و مختلف را به‌سادگی زیر سؤال ببرد، بدون اینکه حداقل مستندات نهایی یکی از این مجموعه‌ها را مطالعه کند یا حتی با کارشناسان مرتبط آنها گفت‌وگویی داشته باشد.
روش دلسوزانه و خیرخواهانه این بود که درصورتی‌که یافته جدید فنی (نه موارد مطروحه در مقاله) وجود داشت که مستند بود، به‌طور منطقی و خارج از هیاهوی فضای مجازی با ارکان کارشناسی طرح در میان گذاشته می‌شد و در صورت عدم اقناع کارشناسی از راه‌های دیگر عمل می‌شد. لذا منطقی‌تر به‌ نظر می‌رسد که به‌جای پاسخ به موارد غیرفنی و اتهامات مندرج در مقاله مذکور، به اختصار درخصوص سد چم‌شیر که احداث آن رسما در سال 1387 (نه آن‌گونه که در مقاله ذکر شده 1393) آغاز گردیده، در پاسخ به مواردی که در فضای مجازی و اجتماعی در اذهان مخاطبین شریف و اهل تحقیق ایجاد شده، در قالب پرسش و پاسخ‌های ذیل تنویر گردد:

1) آیا در مخزن سد چم‌شیر سازند گچساران وجود دارد؟
بله وجود دارد. برخلاف ادعای مطرح‌شده، در حالت مخزن پرشده از آب، حدود 36 درصد از سطح در تماس با آب مخزن سد بر روی سازند گچساران قرار خواهد گرفت. ضمنا همه سازند گچساران لزوما از سنگ گچ نیست، بلکه حدود نیمی از آن را لایه‌های مارنی (سنگ غیرقابل انحلال) تشکیل داده است.
2) آیا وجود سازند گچساران در مخزن سد به معنای فاجعه است؟
خیر. سازند رسوبی گچساران دارای هفت ممبر یا بخش مختلف است که در برخی از این زیرمجموعه‌ها لایه‌های نمک وجود دارد؛ بنابراین برخلاف آنچه در ادبیات عامیانه رواج یافته، وجود سازند گچساران مطلقا مترادف با وجود لایه‌های نمک یا گنبد نمکی (‌یا فاجعه!) نیست. همچنان که تعداد زیادی از مخازن سدهای بزرگ در حال بهره‌برداری در ایران، مانند سد کوثر، سد مارون و... و سدهایی در سایر کشورها بر روی سازند گچساران (یا معادل آن) قرار گرفته و مشکلی درخصوص مسئله انحلال نمک در آب مخزن ندارند. در مخزن سد چم‌شیر هیچ‌گونه رخنمون لایه‌های نمکی یا گنبد نمکی در سطح یا اعماق کمتر از 400 متر (مستند به گمانه‌های اکتشافی حفاری‌شده و نمونه‌های به‌دست‌آمده طی حفاری چاه‌های نفت) مشاهده نشده است و ادعای تشابه مخزن چم‌شیر با مخزن سد مورد اشاره در عنوان مقاله مذکور، کاملا بی‌پایه و اساس است.
3) آیا وجود سالانه 500 هزار تن مواد محلول در آب رودخانه صحت دارد؟
بله. بدیهی است که در رودخانه‌ها آب‌مقطر جریان ندارد و آب رودخانه دارای مواد محلول است. عدد هدایت الکتریکی 2000 میکروموس بر سانتی‌متر (که تنها داده قابل استناد مقاله است)، یعنی اینکه در هر لیتر آب رودخانه در حال حاضر، حدود 1300 میلی‌گرم مواد محلول وجود دارد. لازم به یادآوری است که وقتی صحبت از سالانه 500 هزار تن مواد محلول در آب رودخانه زهره می‌شود، این میزان مواد محلول (کل مواد محلول و نه لزوما نمک به تنهایی) در مقابل حدود دو میلیارد مترمکعب آورد متوسط این رودخانه، معادل 250 میلی‌گرم در لیتر مواد محلول خواهد بود (که عدد بزرگی نیست. البته واحد اندازه‌گیری غلظت مواد محلول در آب، میلی‌گرم بر لیتر بوده که در مقاله برای بزرگ‌نمایی به تعداد کامیون و طول صف آن ارتباط داده شده است. اگر به‌جای میلی‌گرم در لیتر، از روش جدید اندازه‌گیری با طول صف کامیون برای رودخانه‌های بزرگ دیگر استفاده شود، نتایج به مراتب فاجعه‌بارتری را به بار خواهد آورد!)، ضمنا این مقدار مواد محلول در حال حاضر درون آب رودخانه موجود است و ارتباطی به ساخت سد یا آب‌گیری سد ندارد (با احداث سد یا بدون احداث سد، این مواد محلول در آب وجود دارند) و بر اثر انحلال در مخزن به آب اضافه نمی‌گردد و ضمنا منظور از مواد محلول، همه مواد را شامل شده و همه آن نمک نمی‌باشد.
4) آیا احداث سد چم‌شیر برای کشور عوایدی دارد؟
بله. صرف‌نظر از تولید سالانه حدود 500 میلیون کیلووات ساعت انرژی پاک، سالانه به‌طور متوسط حدود دو میلیارد مترمکعب آب با کیفیت مطلوب برای کشاورزی (یعنی 10 برابر مخزن سد امیرکبیر کرج) از تنگه چم‌شیر عبور می‌کند و به دریا می‌ریزد. بخش عمده این حجم آب، به‌صورت سیلاب‌های حجیم و مخرب است و عایدی کشور از این سیلاب‌های کوتاه‌مدت و حجیم، عمدتا تخریب اراضی و مستحدثات موجود در مسیر سیلاب است. در حالی که در رژیم طبیعی رودخانه به‌خصوص در فصول خشک، کیفیت آب به‌شدت کاهش یافته و تقریبا غیرقابل‌استفاده می‌گردد، اگرچه اختلاط این آب، با آب رودخانه خیرآباد قبل از ورود به دشت خوزستان، باعث رقیق‌شدن آب و استفاده از آن در کشاورزی در دشت‌های سردشت، زیدون و هندیجان می‌گردد. لیکن مطالعات نشان می‌دهد که در صورت احداث مخزن سد چم‌شیر بر روی این رودخانه، امکان ذخیره‌سازی و بهره‌برداری از این آورد سیلابی قابل ملاحظه و نیز امکان مدیریت کمی و کیفی جهت تعدیل و بهبود کیفیت آب رودخانه، مهیا خواهد شد.
5) آیا بررسی وضعیت کیفی آب رودخانه زهره در زمان گزینه‌یابی سد چم‌شیر مدنظر بوده یا موضوع جدیدی می‌باشد؟
این امر از سه دهه قبل یعنی از ابتدای مطالعات مدنظر بوده و در این مدت جهت مطالعه این موضوع، علاوه بر پنل‌ها و جلسات تخصصی مکرر که برای بررسی کیفی آب رودخانه و تأثیرات احداث سد چم‌شیر بر روی این رودخانه برگزار شده، در مجموع هشت مجموعه فنی و مهندسی مختلف، در برداشت داده‌ها و انجام آزمایشات و مدل‌سازی‌ها و انجام مطالعات در حوزه‌های مختلف این موضوع مشغول به فعالیت بوده و هستند. مطالعات انجام‌شده نشان‌دهنده تأثیر مثبت احداث مخزن سد چم‌شیر بر کیفیت آب رودخانه زهره بوده و نقش تعدیل‌کنندگی آن در امر بهبود کیفیت آب را تأیید می‌نماید.
6 ) آیا احداث سد چم‌شیر وضعیت کیفی آب رودخانه زهره را بدتر می‌نماید؟ خیر. همان‌گونه که اشاره شد، بخش عمده‌ای از حجم آورده رودخانه زهره به‌صورت سیلاب‌های مقطعی مخرب و با دبی بالا و کیفیت مناسب اتفاق می‌افتد. لذا در صورت نگهداری و ذخیره سیلاب‌های رودخانه در مخزن سد و اختلاط آب با کیفیت مناسب این سیلاب‌ها با آورد غیرسیلابی رودخانه، می‌توان موجبات بهبود کیفیت آب رودخانه و همچنین ایجاد امکان مدیریت کیفی و کمی آب را فراهم نمود. مطالعات مبسوط نشان می‌دهند که در صورت احداث سد و ایجاد مخزن ذخیره، کیفیت آب خروجی از سد از کیفیت آب در حالت رژیم طبیعی رودخانه مناسب‌تر خواهد بود و اثر تعدیل‌کنندگی مخزن سد در رابطه با کیفیت آب محرز است. در خاتمه به نظر می‌رسد که نجابت بدنه مهندسی و کارشناسی دخیل در صنعت توسعه منابع آب و سد و نیروگاه، عرصه را برای هجمه و اتهام‌زنی‌های بی‌پایه‌و‌اساس و گاهی پرکردن چاله‌های شخصیتی عد‌ه‌ای فراهم کرده، لیکن هستند کارشناسان آگاه و متخصصی که دغدغه میهن دارند و دلسوزانه، سؤالات فنی و توصیه‌های کارشناسی خود را در پنل‌های فنی و به دور از هیاهوی فضای مجازی مطرح می‌نمایند. طرح موضوعات فنی در کلیه طرح‌های عمرانی دارای روال متعارف و مشخص بوده که جهت اثربخشی، شایسته است از روال منطقی و متعارف و قانونی تبعیت گردد.
بازنشر از روزنامه شرق مورخ ۲۳ آبان ۱۴۰۰