گزارش | شبکه خبری آب ایران؛

به گزارش خبرنگار شبکه خبری آب ایران، در سال‌های اخیر، مخاطرات ناشی از تغییرات سطح زمین و تبعات آن برای زیرساخت‌ها، محیط‌زیست و امنیت شهروندان، بیش از گذشته توجه کارشناسان، تصمیم‌گیران و افکار عمومی را به خود جلب کرده است.

کاهش چشمگیر سطح آب‌های زیرزمینی، توسعه شهرنشینی و گسترش ابنیه انسانی در کنار عوامل طبیعی، موجب بروز پدیده‌هایی شده که نه تنها امنیت کالبدی شهرها و روستاها، بلکه حیات اقتصادی و اجتماعی بسیاری از مناطق کشور را به مخاطره انداخته است.

تفاوت‌های بنیادین میان فرونشست تدریجی زمین، فروریزش دفعی ابنیه و فروچاله‌های طبیعی، هر یک بیانگر ماهیت، منشأ و گستره اثرگذاری بحران‌های زمین‌شناسی در ایران‌اند؛ اما اغلب در رسانه‌ها و حتی میان مسئولان و مردم، معنای این واژگان با یکدیگر خلط شده یا به اشتباه، ابعاد و تبعات آن‌ها یکسان فرض می‌شود. شناخت دقیق این مفاهیم، کلید برنامه‌ریزی مؤثر برای پیشگیری و مقابله با آسیب‌های گسترده‌ای است که این سه پدیده می‌توانند برای عرصه‌های شهری، روستایی و حتی زراعی به همراه داشته باشند.

در همین راستا، حمید رحمانی، معاون دفتر توسعه نظام‌های فنی، بهره‌برداری و دیسپاچینگ برقابی شرکت مدیریت منابع آب ایران، در گفت‌وگو با شبکه خبری آب ایران، به تبیین تفاوت‌های اساسی فرونشست، فروریزش و فروچاله پرداخته و ضمن تشریح منشأ، ویژگی‌ها و محدوده‌ اثر هر یک، ضرورت توجه حرفه‌ای و تخصصی به این سه عنوان را یادآور شده است.

رحمانی با تشریح تفاوت میان سه واژه فرونشست، فروریزش و فروچاله گفت: بحث بر سر تفاوت میان این سه واژه است. اگر بخواهیم این سه موضوع را از هم تفکیک کنیم، ریشه تفاوت آن‌ها به منشأ ایجادشان و تفاوت در ابعاد این اتفاق برمی‌گردد.

فرونشست؛ پیامد خاموش افت آب‌های زیرزمینی

وی در توضیح پدیده فرونشست اظهار کرد: فرونشست در اثر افت سطح آب زیرزمینی اتفاق می‌افتد. یعنی سطح آب زیرزمینی به سمت پایین حرکت می‌کند و لایه‌های زمین، اگر جنس‌شان به شکلی باشد که در اثر آبگیری، یعنی وقتی سطح آب پایین می‌رود و آب آن‌ها زهکشی می‌شود، تغییر حجم بدهند و حجم‌شان کاهش پیدا کند، این کاهش حجم به‌تدریج به سطح زمین منتقل می‌شود و باعث افت سطح زمین هم می‌شود؛ یعنی فرونشست زمین ایجاد می‌شود.

رحمانی شاخصه اصلی فرونشست را «تدریجی بودن آن» دانست و افزود: ممکن است مثلاً در بیشترین فرونشستی که ما در ایران داریم، الان در محدوده منطقه ۱۸ تهران، حدود ۳۶ سانتی‌متر در سال یعنی روزی تقریباً یک میلی‌متر فرونشست اتفاق می‌افتد. پس این اتفاق اولاً خیلی گسترده است به لحاظ رویداد و هم این‌که خیلی تدریجی و آرام رخ می‌دهد.

قنات‌های قدیمی، لوله‌های فرسوده و تونل‌ها؛ عوامل پنهان فروریزش

وی در ادامه به تشریح پدیده فروریزش پرداخت و گفت: فروریزش پدیده‌ای است که معمولاً در اثر اقداماتی با منشأ انسانی، در یک نقطه خیلی محدود و به صورت دفعی اتفاق می‌افتد. مانند ریزش‌های ساختمانی و موارد مشابهی که شاهد هستیم.

معاون دفتر توسعه نظام‌های فنی، بهره‌برداری و دیسپاچینگ برقابی شرکت مدیریت منابع آب ایران با ذکر مثال توضیح داد: مثلاً ممکن است در یک جایی یک قنات قدیمی وجود داشته باشد که یک فضای خالی در زیر زمین ایجاد کرده و به‌صورت ناگهانی لایه‌های بالایی آن ریزش می‌کند و موجب ایجاد یک حفره در آن نقطه شده و لایه‌های بالایی داخل این حفره فرو می‌ریزد.

وی خاطرنشان کرد: این فضای خالی ممکن است در اثر قنات قدیمی باشد، یا حفاری‌هایی که برای تونل‌های مترو انجام شده، یا نشت آب و ترک‌خوردگی لوله‌هایی که از زیر زمین عبور می‌کنند و باعث شسته شدن زیر سطح زمین می‌شود و در نقطه‌ای که آب‌شستگی رخ داده، ناگهان یک ریزش اتفاق می‌افتد.

رحمانی افزود: بنابراین این پدیده بیشتر به محل‌هایی برمی‌گردد که ابنیه انسانی در آن‌ها وجود دارد. در حالی که فرونشست گسترده‌تر است و هم مناطق شهری و هم مناطق زراعی و خارج از شهر را می‌تواند دربر بگیرد.

فروچاله؛ مخاطره‌ای طبیعی با ظاهری شبیه فروریزش

وی در ادامه به پدیده فروچاله اشاره کرد و گفت: فروچاله پدیده‌ای است که شاید به لحاظ ظاهری خیلی با فروریزش متفاوت نباشد، اما عموماً معادل سینک‌هول است. این پدیده در مناطقی اتفاق می‌افتد که در زیر لایه‌های سطحی زمین، یک لایه انحلال‌پذیر وجود داشته باشد؛ مثلاً لایه‌های تبخیری مثل گچ و نمک یا لایه‌های آهکی.

معاون دفتر توسعه نظام‌های فنی، بهره‌برداری و دیسپاچینگ برقابی شرکت مدیریت منابع آب ایران بیان داشت: در اثر جریان آب و پایین رفتن سطح آب زیرزمینی، این ناحیه دچار شستگی می‌شود. در این حالت، زیر سطح زمین فرونشست کلی اتفاق نمی‌افتد، اما در یک نقطه خاص ممکن است در اثر انحلال این لایه‌های تبخیری یا لایه‌های کارستی و ایجاد کارست، ناگهان یک کولپس یا ریزش رخ دهد.

این مقام مسئول تصریح کرد: در چنین شرایطی ممکن است دایره‌هایی با اقطار مختلف، مثلاً ۱۰، ۲۰ یا حتی بیشتر، تا ۱۰۰ متر، به‌طور ناگهانی در سطح زمین ریزش کند و زمین داخل این چاله‌هایی که زیر سطح ایجاد شده فرو بریزد. تفاوت اصلی آن با فروریزش این است که منشأ فروچاله عموماً طبیعی است و در اثر انحلال لایه‌های زیرسطحی ایجاد می‌شود.

ضرورت تفکیک تخصصی درخصوص مفاهیم بحران‌های ژئوتکنیکی زمین

گفتنی است، این تفکیک سه‌گانه نشان می‌دهد که اگرچه هر سه پدیده فرونشست، فروریزش و فروچاله در نهایت به تغییر شکل سطح زمین منجر می‌شوند، اما تفاوت در منشأ، مکان وقوع و سرعت بروز آن‌ها، مستلزم اتخاذ راهبردهای کاملاً مجزا برای پیشگیری و مدیریت است.

کته کلیدی اینجاست که نباید تمامی بحران‌های ژئوتکنیکی زمین را صرفاً معادل پدیده «فرونشست» دانست و ریشه همه آن‌ها را به برداشت از آب‌های زیرزمینی نسبت داد. در حالی که فرونشست (با شاخصه تدریجی بودن و گستردگی) مستقیماً با افت تراز سفره‌های آب زیرزمینی ارتباط دارد و راهکار آن در مدیریت تقاضا و تعادل‌بخشی منابع آبی نهفته است؛ پدیده فروریزش (با منشأ دفعی و انسانی) نیازمند نظارت دقیق‌تر بر زیرساخت‌های شهری، لوله‌های آب و ابنیه مدفون (مانند قنوات و تونل‌ها) است. در مقابل، فروچاله (با منشأ طبیعی و انحلال لایه‌های تبخیری یا کارستی) به نقشه‌برداری‌های زمین‌شناسی تخصصی و ژئوفیزیک محیطی در مناطق مستعد نیاز دارد.