احیا و بازطبیعی‌سازی؛ چشم‌انداز وزارت نیرو در حفاظت از رودخانه‌ها

به گزارش خبرنگار شبکه خبری آب ایران، هر سال، چهارمین یکشنبه سپتامبر به عنوان روز جهانی رودخانه‌ها World Rivers Day گرامی داشته می‌شود. امسال این روز با بیست‌ودوم سپتامبر ۲۰۲۴، یکم مهر ۱۴۰۳ مصادف و شعار آن «راه‌های آبی زندگی» تعیین شد.

از آنجا که رودخانه‌ها توانایی تولید برق، آب‌رسانی و فراهم آوردن آب آشامیدنی را برای بشر فراهم می‌آورد، به درستی به عنوان «راه‌های آبی زندگی» Waterways of Life شمرده شده است. این یعنی حیات رودخانه‌ها به حیات اکوسیستم جوامع بشری گره خورده که به حفاظت و مدیریت پایدار نیاز دارد.

نخستین روز جهانی آب

نخستین روز جهانی رودخانه‌ها در سال ۲۰۰۵ برگزار شد و همه فعالان مقابلخ با تغییرات آب‌وهوایی با سازماندهی رویدادهای ویژه این روز، همبستگی خود را با آن نشان دادند. روز جهانی رودخانه‌ها امروزه در ۱۰۰ کشور در سراسر جهان برگزار و در طول آن راهکارهای محدود کردن خطرات ناشی از کاهش آبراه‌ها برجسته‌سازی می‌شود.

وجود ۱۴۶ هزار کیلومتر رودخانه در ایران

جالب است بدانید که در جهان ۱۶۵ رودخانه بزرگ وجود دارد که روسیه با بیش از ۳۶ رودخانه، بیشترین رودخانه را در جهان دارد. در کشور ما نیز ۱۴۶ هزار کیلومتر رودخانه وجود دارد که وظیفه به گردش درآوردن چرخه حیات را برعهده دارند. 

اما همچون بسیاری از نقاط دنیا، رودخانه‌های کشور ما نیز از مشکل تصرف حدوبستر حریم خود در رنج هستند. سودجویانی که به منظور رسیدن به اهداف خود، به هر طریقی متوسل می‌شوند، با دست درازی بر طبیعت رودخانه‌ها نه تنها سهم دیگر افراد جامعه از این نعمت خدادادی را تصرف می‌کنند بلکه موجب می‌‌شوند رودخانه، کارایی و نقش اصلی خود را در جلوگیری از بحران‌های طبیعی از دست بدهد. 

این مسئله، پیامدهایی ناگواری در پی دارد و علاوه بر تشدید خسارات ناشی از سیلاب، بر کیفیت جریان آب به علت ورود آلاینده‌ها و کمیت جریان رودخانه بواسطه برداشت‌های غیرمجاز موثر است.

چشم‌انداز وزارت نیرو در مدیریت رودخانه‌ها

از این رو است که وزارت نیرو چشم‌انداز کاری خود در حفاظت از رودخانه‌ها را بر مبنای آخرین یافته‌های علمی بر احیا و بازطبیعی‌سازی رودخانه‌ها و به شرح «اعمال حاکمیت حکومت و مدیریت یکپارچه بر رودخانه‌‏ها و تالاب‌ها با نگرش احیاء، بازیافت و نگهداری شرایط تعادل آن‏ها در توسعه پایدار کشور» تعریف کرده است تا با حفظ بستر طبیعی رودخانه‌ها در بستر طغیان معمولی‌شان (بر مبنای دوره بازگشت ۲۵ سال)‌ ضمن انجام وظایف حاکمیتی خود در توزیع و انتقال جریانات سطحی، به عنوان یک اقدام غیرسازه‌ای، کاهش خسارات ناشی از سیلاب‌های معمولی را نیز فراهم آورد.

انجام مطالعه حد بستر و حریم بالغ بر ۸۰ هزار کیلومتر از رودخانه‌های کشور

بر اساس تبصره‌های ذیل ماده دو قانون توزیع عادلانه آب (مصوب ۱۳۶۱) و آیین‌نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه‌ها و ... (مصوب ۱۳۷۹)، اراضی بستر رودخانه‌ها و مجاری آبی به عنوان «مشترکات» و سرمایه‌های ملی در حاکمیت حکومت جمهوری اسلامی بوده و مسئولیت تعیین حد بستر و حریم این مجاری و حفاظت از آن‌ها بر عهده وزارت نیرو است. 

در این راستا تاکنون مطالعه حد بستر و حریم بالغ بر ۸۰ هزار کیلومتر از ۹۵ هزار کیلومتر بازه دارای اولویت (عبوری از مراکز جمعیتی شهری و روستایی) به صورت سراسری انجام شده است. 

اجرای «کاداستر» روند صدور سند مالکیت جدید در اراضی بستر رودخانه‌ها را کاهش داده است

جانمایی حدود بستر و حریم رودخانه‌ها در سامانه جامع «کاداستر» سازمان ثبت اسناد و املاک کشور از زمره اقدامات موثر و پیشگیرانه بوده که طی سال‌های اخیر روند صدور سند مالکیت جدید در اراضی بستر رودخانه‌ها را کاهش داده است. 

البته علی‌رغم اقدامات صورت گرفته، حصول اطمینان و جلوگیری از دست اندازی متجاوزین به عرصه های طبیعی منوط به تثبیت حدود در سامانه کاداستر به عنوان ابزاری مطمئن و کارآمد و در نهایت صدور سند مالکیت اراضی بستر رودخانه‌ها به نام حکومت جمهوری اسلامی ایران به نمایندگی وزارت نیرو است که در قالب تفاهم نامه مبادله شده با سازمان ثبت اسناد و املاک کشور از سال ۹۴ (و تمدید آن در سال ۱۴۰۲) و برنامه اجرایی مربوط به تفاهم نامه مذکور در سال ۹۹ به صورت جدی در دستورکار قرار گرفت. 

در اجرای مقررات تبصره ۴ ماده ۲ قانون توزیع عادلانه آب در مورد ساخت و سازهای واقع در بستر و حریم رودخانه‌ها تاکنون علی‌رغم تمامی مشکلات و موانع ناشی از حفاظت اراضی ملی و انفال در کشور با همکاری مناسب قوه قضاییه، بالغ بر ۳۲ هزار هکتار از اراضی بستر و حریم رودخانه‌ها بعد از طی مراحل قانونی آزاد شده است. 

اجرای مهندسی رودخانه‌ها به سالانه اعتباری بالغ بر ۷ هزار میلیارد تومان نیاز است

همچنین بر اساس برنامه هفتم توسعه، برای اجرای برنامه‌های مهندسی رودخانه به سالانه اعتباری بالغ بر ۷ هزار میلیارد تومان نیاز است.

در سال‌های اخیر نظام‌مند کردن اقدامات آزادسازی و اجرای عملیات آزادسازی به صورت سراسری به جای برخورد سلیقه‌ای و موردی، رشد قابل توجه عملکرد این بخش را به دنبال داشته است. آزادسازی سراسری رودخانه‌های کن، کشف‌رود، زاینده‌رود، گرگانرود، کاجو و کرج جزو اقدامات شاخص صورت گرفته در این زمینه است.